“GNOTHI SEAUTON” –Delphi Tapınağının Girişindeki yazı
Sparta’lı Khilon, Damagetes’in oğludur. Kleobulos gibi onun da doğum ve ölüm tarihleri belli değildir. Beş ephoros’dan yani her yıl seçilen beş yüksek dereceli yöneticiden biriydi. MÖ VI. yüzyıla doğru Sparta’nın gelişiminde büyük katkıları oldu. Sparta’da iki düşman ailenin temsilcisi olarak iki kral vardı, Khilon kralların ateşli düşmanlarındandı.
Khilon Spartalıdır, ancak Sparta’nın soylularından değildir. Daha sonraki dönemlerde Khilon’un soyundan gelenlerin kraliyete mensup kişilerle evlenmesi Khilon’un toplumda gördüğü saygı ve üstün yeri işaret etmektedir.
Ephoros’lara kralları azletme hakkının verilmesini sağladı. İki yüz dizelik bir ağıt yazmış olduğu söylenir. Ephoroslar çok demokratik kurallarla seçilen halk temsilcileriydi.
Meşhur çocuk hikâyeleri ve fabl yazarı Ezop’la ve Atinalı tiran Peisistratos’un babası Hipokrat’ın ahbabı Spartalı Khilon, Sparta’nın altın çağında, 6. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır. Aşırı disiplinli savaşçı bir toplum olarak tanınan Antik Sparta, ordu, eğitim, hukuk ve insan hakları alanlarında son derece gelişmiş bir şehir devletiydi.
Anlatıldığına göre, Aisopos’a “Zeus’un işi nedir?” diye sormuş; o da “Yüksekleri alçaltmak, alçakları da yükseltmek diye karşılık vermiş.
Khilon’un bilgeliğini anlamak için bugün Yunanistan’ın güneyinde bulunan antik Sparta’yı tanımak gerekir. Sparta kayıt altına alınmış ilk demokrasidir, Atina’da demokrasinin uygulanmasından yaklaşık 200 yıl öncesinde Sparta’ya demokrasi hâkimdir. Vatandaşlar arasında daha eşit bir paylaşım sağlamak için toprak yasasında reformlara gidilmiş tek Yunan şehir devletidir.
Kadınlara mirastan yararlanma ve eğitim alma gibi temel hakların tanındığı tek Yunan şehir devleti Sparta’dır. Okul çağındaki kızlar, oğlan çocuklarla beraber okula giderler, hatta spor yaparlar. Yaşıtları erkek çocuklar gibi özgür bir şekilde yetiştirilirler. Yetişkin olduklarında ise, kendi ayaklarının üzerinde duran, ekonomik güce ve nüfuza sahip toplumda yer edinen kadınlar olurlardı. Diğer Yunan şehirlerinin vatandaşları Spartalı kadınların skandal bir şekilde ‘fikir sahibi olduklarını’ bu da yetmiyormuş gibi, bu fikirleri topluluk önünde dile getirmekten çekinmediklerini söylemekteydi. Üstüne üstlük kendi kocaları da fikirlerini dinler, saygı duyarlardı.
Sparta’nın devlet eğitim sistemi Plato ve Aristo gibi efsane filozoflar tarafından övülmüştür. Spartalıların eğitimi istisnai bir katılığa, dirence ve fiziksel güce dayanır. Kişinin kendi kendini yönetmesi, özgürlük ve sorumluluk gibi ilkeler eğitimin önemli bir parçasıydı.
“Eğitimlilerle eğitimsizler arasında ne bakımdan fark vardır?” diye sorulduğunda, “İyi umut besleme bakımından” demiş.
Spartalı eğitim sistemi ve toplumda kadının yerini ortaya koyduktan sonra, Bilge Khilon’un kadınlara duyduğu saygının üst düzeyde olması şaşırtıcı değildir. Khilon’un eşini ve kızını el üstünde tutması, kadına değer vermeye yabancı olmayan Spartalı erkeklere yol gösteren standartlar oluşturmuştur. Atinalı Sokrat karısının zekâsını yok sayıp, ölüm cezasına çarptırıldığında dahi karısını yalnız bırakmak istemezken, Khilon karısıyla kendi mezarının başında yan yana otururken resmedilmiştir. Khilon, Kleobulos gibi, kızı Khilonis’in en iyi eğitimi almasını istemiş, kızını eğitmesi için dönemin en iyi filozoflarından Pisagor’un hocalığına başvurmuştu.
Sparta gibi medeniyet oluşturmuş bir yerde, Khilon hem kendi konumunu hem de Ephoros’luk makamını yücelmişti. Ephorların kralların yanında yer almasını ilk öneren ve bunun halk tarafından kabul görmesini sağlayan yine Khilondu.
Anlatıldığına göre, yasalara aykırı hiçbir bilinçli hareketi olmadığını, ama bir tanesinden kuşkulu olduğunu söylüyormuş. Nitekim bir gün bir arkadaşının davasını yasalar doğrultusunda sonuca bağlarken, dostu olan (başka bir yargıcı) onu aklamaya ikna etti, böylece hem yasayı hem arkadaşını gözetmiş oldu.
Şarkılarının içinde en ünlüsü şudur;
Altın biley taşında denenir ve kesin sonuç verir;
Altının içinde iyi ve kötü adamın kafa yapısı ortaya çıkar.
Kimi kaynakta elli beşinci Olimpiyatta kimisinde elli altıncı Olimpiyatta ilk defa ephor olduğu yazılmıştı. Daha önce olduğu halde, bir daha ephor olamadı diye öfkelenen kardeşine “Ben haksızlıklara katlanmayı biliyorum, ama sen bilmiyorsun” diye karşılık vermişti.
Herodotos Tarih kitabında bu bilgeden de söz etmektedir;
“Bu iki ulustan, Lakedaimonlular ile Atinalılardan sonuncusu, Kroisos’un da öğrendiği gibi, bu yıllarda Hippokrates oğlu Peisistratos’un buyruğu altındaydı ve tyranlığı pek de iyi yürümüyordu. Bu Hippokrates sıradan bir yurttaştı, Oliympia oyunları sırasında bir gün büyük bir mucizeyle karşılaştı: Kurban kesmişti; yanında su ve kurban etkileriyle dolu leğenler duruyordu; altında ateş yanmadığı halde su kaynamaya ve taşmaya başladı. Lakedaimonlı Khilon de oraydı, durumu gördü ve Hippokrates’e öğüt verdi: ‘Evine çocuk yapabilecek kadın sokma,’ dedi, ‘eğer evli isen karıyı boşa, eğer oğlun varsa onu da kovala.’ Böyle salık verdi. Khilon’un bu sözleri Hippokrates’in hoşuna gitmedi ve sonradan bizim Peisistratos dünyaya geldi derler.”
Herodotos Thermopylai Savaşından bahsederken, Khilon’un ileri görüşlülüğünü ve üstün stratejik bakış açısını savaşın önemli karakterlerinden Demaratos’un ağzından anlatmaktadır;
Demaratos cevap verdi: “Kral, mademki benimle görüşmeye bu kadar önem veriyorsun, benim de sana en iyi fikirleri açmam doğru olur. Gemilerden üç yüzünü Lakonia’ya karşı gönder. Onun kıyılarına uzak düşmeyen bir yerde, Kythera derler, bir ada vardır, bizde gelmiş geçmiş adamların en akıllısı Khilon, bu adayı suyun üstünde görmektense altında görmenin Sparta için daha iyi olacağını söylemişti. Çünkü o, hep bu adanın bir gün Sparta’ya karşı, şimdi sana söyleyeceğim gibi bir saldıra da, üs olarak kullanılmasından çekiniyordu; …
Diogenes Laertinos bu olayın sonucunda Khilonun ne kadar haklı çıktığını anlatır;
Lakonya kıyılarında bir ada olan Kythera ile öngörüsüyle Yunanlılar arasında çok büyük ün kazandı. Nitekim adanın doğal yapısını öğrenince, “Keşke hiç olmasaydı, ya da madem oldu, bari batsaydı” dedi. Ve dediği doğru çıktı.
Gerçekten de Demaratos Sparta’dan sürülünce Kserkses’e gemilerini bu adaya toplamasını salık verdi; Kserkses onu dinleseydi, Yunanistan’ı almış olacaktı. Daha sonra, Peloponnesos savaşı sırasında Nikias adayı ele geçirip oraya bir Atina garnizonu yerleştirdi ve Spartalılara büyük zarar verdi.
İleri yaşlarında iyiden iyiye zayıflamış. Olimpiyat oyunlarında yumruk kavgasında oğlu birinci gelince yüreği bu sevince dayanamamış ve ölmüş. Oyuna katılanların tümü bu çok sevilen kişiyi elleri üzerinde mezarına götürüp yatırmışlardır.
Spartalı yurttaşlarının gözünde Khilon bir kahramandı. Yurttaşları onun adına bir tapınak kurmuşlardı. Mezarının başına şu yazıtı kazımışlardı;
“Bilgeliği ile Yedi Bilgelerin birincisi Khilon’a can verdi, yiğitliğiyle taçlanan Sparta.”
Diogenes Laertinos Khilon’dan bahsederken ona şiir hediye etmiş ve bu şiirinde bu bilgenin sevinç içinde yaşadığı ölümü anlatmıştır.
Khilon’un oğlu yumruk dövüşünde yeşil yaban zeytinini,
Kazandığı için sana minnet borçluyum, ışıklı Polydeukes!
Babası oğlunu çelenk takarken görüp sevinçten öldüyse eğer,
Bunda kızacak bir şey yok: benim ölümüm de böyle olsun.
(Şiirde adı geçen Polydeukes, Zeus ile Leda’nın oğlu ve Kastor’un kardeşi diye bilinir. Zeus’un bu iki kahraman oğlu Sparta’da sporun koruyucusu olan tanrılardır.)
KHİLON’UN ÖĞRETİLERİ VE ÖĞÜTLERİ
Bir gün Khilon’a “Ne zordur?” diye sormuşlar.
Khilon; “Sır saklamak, boş zamanı iyi kullanmak, haksızlığa katlanabilmek” diye cevap vermiştir.
Bir gün Khilon’a “Kimi mutlu sayarsın?” diye sormuşlar.
Khilon alaycı bir ifadeyle; “Yurdunda ve eceliyle ölen tiranı” diye cevap vermiştir.
- İnsanlar geleceği görebildiği için büyüktür.
- Dilini tut, özellikle şölende.
- Komşuların hakkında kötü konuşma, yoksa üzüleceğin şeyler duyarsın.
- Kimseyi tehdit etme; çünkü kadınca bir davranıştır.
- Dostlarının mutsuzluğunda, mutluluğunda olduğundan daha hızlı koş
- Masraflı düğün yapma
- Ölünün arkasından kötü konuşma.
- Yaşlılara saygılı ol!
- Kendine bak!
- Kendini bil!
- Kendini bul!
- Kendini tanı!
- Utanç verici kazançtansa, zarara uğramayı yeğle. Çünkü zarar bir kez acı verir, öbürü ömür boyu.
- Başkalarının talihsizliğine gülme.
- Güç sahibi olduğunda yumuşak ol ki, yanındakiler korkudan çok saygı duysunlar.
- Evini güzel çekip çevirmeyi öğren.
- Dilin aklının önünde koşmasın.
- Öfkeni tut!
- Kehanete düşman olma.
- Olanaksızı isteme!
- Yolda acele etme!
- Konuşurken ellerini oynatma. Çünkü bunu deliler yapar.
- Yasalara boyun eğ!
- Mutlaka dinlen!
- Kefil olma! Çünkü başına bela alırsın.
- İçerken çok konuşmamaya özen göster. Çünkü yanlışlar yapmaktan kendini alamazsın.
- Bir insana mutlu diyebilmek için onun ölümünü bekle.
- Başkalarının işleriyle yerli yersiz ilgilenmekten kaçın.
- Bir adaletsizlikle karşılaştığın zaman onu yapanlarla uzlaş. Bir hakaret söz konusuysa intikamını al.
- Mutsuzluk ve dava yoldaştırlar, davası olanlar mutsuz kişilerdir. Çünkü aradıkları hakkı almadan ömürleri tükenir gider.
- Dostunuzu, bir gün kendisinden nefret edecekmiş gibi sevin; ondan, bir gün kendisini sevecekmiş gibi nefret edin.
Khilon’dan Periandros’a yazılmış kısa bir kısmını Diogenes Laertios bize aktarmıştır;
Khilon’dan Periandros’a
Yabancı halklar üzerine bir seferden söz ediyorsun bana ve katılmak istediğini bildiriyorsun. Ne var ki ben, bir kral için yurtiçindeki durumunun bile sağlam olmadığını düşünürüm ve yurdunda kendi eceliyle ölen tiranı mutlu sayarım.
Kaynakça:
Anonim. “Spartalı Khilon: ‘Kendini Bil’”. https://www.dunya.com/ozel-dosya/degisim-yelpazesi/spartali-khilon-kendini-bil-haberi-256816
Anonim. “Spartalı Khilon”. https://tr.wikipedia.org/wiki/Spartal%C4%B1_Chilon
HERODOTOS. TARİH. Çeviren: Müntekim ÖKMEN. İş Bankası Kültür Yayınları. XV. Baskı. Ocak 2019, İstanbul
LAERTİOS Diogenes. ÜNLÜ FLOZOFLARIN YAŞAMLARI VE ÖĞRETİLERİ. Yapı Kredi Yayınları. 10.Baskı. Ocak 2021, İstanbul
YILDIRIM Ömer. “Spartalı Chilon (Khilon) Kimdir?”. https://www.felsefe.gen.tr/spartali-chilon-khilon-kimdir/
Comentarios